Son iki yılda yapay zeka teknolojileri, özellikle de üretken yapay zeka (generative AI) alanındaki gelişmeler, iş dünyasını derinden etkilemeye başladı. ChatGPT'nin piyasaya sürülmesiyle başlayan bu yeni dönem, işin geleceğini yeniden şekillendiriyor. Oliver Wyman Forum'un yeni yayınlanan "Generative AI 2024" raporu, bu dönüşümün boyutlarını ve etkilerini kapsamlı bir şekilde ele alıyor. 16 ülkede 25.000'den fazla kişiyle yapılan araştırmaya dayanan rapor, yapay zekanın iş gücü üzerindeki mevcut ve potansiyel etkilerini çarpıcı verilerle ortaya koyuyor. Yapay Zeka Devrimi: Rakamlarla Gerçekler ve Beklentiler Rapor, yapay zekanın ekonomik ve sosyal etkilerinin beklenenden çok daha büyük olacağını gösteriyor. Araştırmacılar, üretken yapay zekanın 2030 yılına kadar küresel GSYİH'ye 20 trilyon dolar katkı yapabileceğini öngörüyor. Bu rakam, günümüz küresel GSYİH'sinin yaklaşık %20'sine denk geliyor. Dahası, yapay zeka teknolojilerinin her yıl küresel olarak 300 milyar saatlik çalışma süresi tasarrufu sağlaması bekleniyor. Bu da kişi başı haftalık ortalama 2 saatlik bir verimlilik artışı anlamına geliyor. Ancak bu etkileyici rakamların arkasında, çalışanların yapay zekaya karşı karmaşık ve çelişkili tutumları yatıyor. Araştırma sonuçları, çalışanların %96'sının yapay zekanın mevcut işlerinde kendilerine yardımcı olabileceğine inandığını gösteriyor. Bununla birlikte, aynı çalışanların %60'ı işlerinin er ya da geç otomasyona geçeceğinden ve kendilerinin işsiz kalacağından endişe duyuyor. Bu paradoksal durum, yapay zeka çağının getirdiği belirsizlikleri ve kaygıları açıkça ortaya koyuyor. Yapay zekanın iş yerindeki mevcut kullanımına baktığımızda da ilginç bir tablo ortaya çıkıyor. Çalışanların %55'i halihazırda haftada en az bir kez yapay zeka araçlarını kullanıyor. Ancak bu kullanıcıların %61'i yapay zekayı çok güvenilir bulmuyor. Bu güvensizliğe rağmen, kullanıcıların %40'ı büyük finansal kararlar almada yapay zekadan yardım alabileceğini söylüyor ve %30'u daha iyi bir deneyim için kişisel verilerini paylaşmaya hazır olduğunu belirtiyor. Rapor, yapay zekanın iş piramidinin yapısını kökten değiştireceğine dikkat çekiyor. Dünya Ekonomik Forumu'nun tahminlerine göre, yapay zeka 2025 yılına kadar küresel olarak 85 milyon işi ortadan kaldırabilir. Özellikle giriş seviyesi pozisyonların üçte biri otomasyona geçebilir. Ancak daha da ilginç olan, yapay zeka araçlarıyla donanmış genç çalışanların, ilk kademe yöneticilerinin yerini alabilecek olması. Bu durum, iş piramidinin ortasında bir boşluk oluşturma potansiyeli taşıyor. Bu değişim, çalışanlarda artan bir kaygıya neden oluyor. Otomasyon artık sadece mavi yakalı işçiler için bir tehdit değil; beyaz yakalı çalışanların beşte üçü de rollerinin gereksiz hale geleceğinden veya otomasyona geçeceğinden endişe duyuyor. Amerikan Psikoloji Derneği'nin verilerine göre, yapay zeka konusunda endişe duyan çalışanlar, endişe duymayanlara göre iş günü boyunca %68 daha fazla gerginlik ve stres yaşıyor. Bu çalışanlar, iş topluluklarında kendilerini değersiz hissetme olasılığı iki kat daha yüksek. Yetenek dönüşümü ve eğitim ihtiyacı, raporun üzerinde önemle durduğu konulardan biri. Dünya genelinde işverenlerin 2027 yılına kadar çalışanlarına yapay zeka eğitimi vermek için 1.7 trilyon dolar harcaması bekleniyor. 2027'ye kadar çalışanların %60'ının yapay zeka konusunda yeniden eğitim veya beceri geliştirme ihtiyacı olacağı öngörülüyor. Bu, küresel olarak 1.4 milyar ile 3 milyar arasında insanın yeni beceriler kazanması gerektiği anlamına geliyor. Ancak burada önemli bir uyumsuzluk göze çarpıyor. Çalışanlar ve işverenler arasında öncelikli beceriler konusunda görüş ayrılıkları var. Çalışanlar yapay zeka ve büyük veri konularında eğitimi önceliklendirirken, işverenler analitik düşünme, yaratıcılık ve liderlik gibi yumuşak becerilere öncelik veriyor. Bu uyumsuzluk, eğitim programlarının etkinliğini olumsuz etkileyebilir. Yapay zekanın yaygın kullanımı her zaman beklenen verimlilik artışını getirmiyor. Rapor, proaktif bir şekilde yönetilmezse, yapay zeka uygulamalarının kısa vadede bir verimlilik tuzağına dönüşebileceği ve yılda 200 milyar saate kadar potansiyel verimliliğin israf edilebileceği uyarısında bulunuyor. Bu durumun başlıca nedenleri arasında yetersiz eğitim, organizasyonel süreçlerin yeni teknolojiye uyarlanmaması ve iş süreçlerinin yeniden tasarlanmaması yer alıyor. Rapordaki veriler, yapay zekanın sadece iş dünyasını değil, aynı zamanda toplumsal yapıyı da derinden etkileyeceğini gösteriyor. Örneğin, iş-yaşam dengesi konusunda yeni dinamikler ortaya çıkıyor. Yapay zeka kullanan çalışanların %61'i verimliliklerinin arttığını bildirirken, sadece %53'ü iş-yaşam dengelerinin iyileştiğini söylüyor. Beyaz ve mavi yakalı çalışanların dörtte biri, yapay zekanın daha fazla iş yapma beklentisini artırdığını belirtiyor. Kuşaklar arası farklılıklar da dikkat çekici. Z kuşağı çalışanlarının üçte ikisi haftalık olarak yapay zeka kullanıyor - bu oran, Boomer kuşağından %78 daha yüksek. Genç çalışanlar yapay zekayı daha fazla kullanmakla birlikte, iş otomasyonu konusunda da daha fazla endişe duyuyor. Z kuşağının %72'si, Boomer kuşağının ise %40'ı yapay zekanın işlerini otomatikleştirmesinden endişe ediyor. Oliver Wyman Forum'un raporu, gelecek araştırmalar için kritik sosyal konulara da ışık tutuyor. Özellikle şu alanların derinlemesine incelenmesi gerekiyor: İlk olarak, yapay zekanın sağladığı verimlilik artışının çalışanların yaşam kalitesine nasıl yansıyacağı araştırılmalı. Tarihsel örnekler, teknolojik ilerlemenin her zaman çalışanların yaşam standardını iyileştirmediğini gösteriyor. 1930'da ekonomist John Maynard Keynes, 2030 yılına kadar insanların haftada 15 saat çalışacağını öngörmüştü. Ancak artan yaşam maliyetleri, gelir eşitsizlikleri ve dengesiz verimlilik kazanımları bu vizyonun gerçekleşmesini engelledi. İkinci olarak, yapay zeka teknolojilerine erişim farklılıklarının yaratabileceği yeni toplumsal eşitsizlikler incelenmeli. Rapor, yapay zeka kullanımının coğrafi sınırları aştığını gösteriyor, ancak bu teknolojilere erişim ve kullanım becerisi konusunda önemli farklılıklar bulunuyor. Üçüncü önemli alan, insan-makine işbirliğinin şirket kültürlerine etkisi ve yeni çalışma normlarının oluşumu. Rapor, çalışanların %59'unun yapay zeka ile etkileşimlerinde "lütfen" ve "teşekkür ederim" gibi kibar ifadeler kullandığını, ancak %53'ünün yapay zeka içeriğinin "ruh"tan yoksun olduğunu düşündüğünü gösteriyor. Son olarak, yapay zeka kullanımında şeffaflık, hesap verebilirlik ve etik standartların geliştirilmesi kritik önem taşıyor. Rapor, tüketicilerin %61'inin markaların yapay zeka kullanımını açıkça belirtmesini önemli bulduğunu ortaya koyuyor. Oliver Wyman Forum'un kapsamlı raporu, yapay zekanın iş dünyasını dönüştürme potansiyelini net bir şekilde ortaya koyuyor. Ancak bu dönüşümün başarılı olması için teknolojik gelişmelerin yanı sıra, sosyal ve organizasyonel faktörlerin de dikkatle ele alınması gerekiyor. Rapor, yapay zeka çağına geçişin sadece teknolojik bir dönüşüm değil, aynı zamanda sosyal, ekonomik ve kültürel bir dönüşüm olduğunu vurguluyor. Bu dönüşüm sürecinde başarılı olmak için, işverenlerin çalışanlarını dinlemesi, endişelerini anlaması ve yapay zeka eğitimine yatırım yapması kritik önem taşıyor. Aynı zamanda, yapay zekanın potansiyel risklerini ve sosyal etkilerini anlamak için daha fazla araştırmaya ihtiyaç var. Gelecek araştırmaların bu sosyal boyutlara odaklanması, dönüşümün daha sağlıklı gerçekleşmesine katkı sağlayacaktır.

Son yıllarda yapay zeka teknolojilerinin hayatımızın her alanına nüfuz etmesiyle birlikte, bu teknolojilerin zihinsel yeteneklerimiz üzerindeki etkisi giderek daha fazla tartışılıyor. Michael Gerlich'in Societies dergisinde yayımlanan yeni araştırması, yapay zeka kullanımının eleştirel düşünce becerileri üzerindeki potansiyel olumsuz etkilerine dikkat çekerken, aslında çok daha derin bir sorunu gündeme getiriyor: Dijital çağda eleştirel düşüncenin geleceği. Dijital Asistanlardan Dijital Bağımlılığa Gerlich'in 666 katılımcıyla gerçekleştirdiği kapsamlı çalışma, yapay zeka kullanımı ile eleştirel düşünce becerileri arasında dikkat çekici bir negatif korelasyon olduğunu ortaya koyuyor. Araştırma, yapay zeka araçlarının bilişsel yükü azaltarak verimliliği artırdığını gösteriyor, ancak bu durumun bazı beklenmedik sonuçları var. Yapay zeka kullanımı arttıkça, "bilişsel tembellik" olarak adlandırılan bir fenomen ortaya çıkıyor. Beynimiz, yapay zekanın sunduğu hazır çözümlere alıştıkça, kendi başına düşünme ve analiz etme süreçlerini giderek daha az kullanmaya başlıyor. Bu durum, özellikle genç nesiller arasında daha belirgin. Araştırmaya göre, Z kuşağı katılımcılar yapay zekayı günlük hayatlarında daha sık kullanıyor ve eleştirel düşünce testlerinde daha düşük skorlar elde ediyor. Ancak bu durumu basitçe bir "kuşak sorunu" olarak nitelendirmek yetersiz kalır. Söz konusu olan, teknolojik adaptasyon sürecinin getirdiği daha karmaşık bir dönüşüm. İlginç bir şekilde, araştırma yüksek eğitim seviyesine sahip kişilerin yapay zeka kullanımına rağmen eleştirel düşünce becerilerini daha iyi koruduğunu gösteriyor. Bu bulgu, eğitimin yapay zekanın potansiyel olumsuz etkilerine karşı bir tür "koruyucu kalkan" görevi görebileceğini düşündürüyor. Ancak modern eğitim sistemlerimizin öğrencileri yapay zeka çağına hazırlamak için yeterli donanımı sağlayıp sağlamadığı hala tartışmalı bir konu. Araştırmanın en çarpıcı bulgularından biri, yapay zeka kullanımının sadece pratik becerileri değil, aynı zamanda düşünme biçimlerimizi de etkilediği yönünde. Katılımcıların %60'ı, yapay zeka kullanımının kendi düşünme süreçlerini değiştirdiğini belirtiyor. Bu değişim, özellikle problem çözme ve karar verme süreçlerinde kendini gösteriyor. Yapay zeka araçlarına aşırı bağımlılık, kişilerin kendi muhakeme yeteneklerine olan güvenlerini azaltabiliyor. Bununla birlikte, yapay zekanın tamamen olumsuz bir etkisi olduğunu söylemek de yanıltıcı olur. Araştırma, yapay zeka kullanımının bazı alanlarda bilişsel performansı artırdığını da gösteriyor. Örneğin, karmaşık veri analizi ve hızlı bilgi işleme konularında yapay zeka kullanıcıları daha başarılı performans sergiliyor. Ancak bu avantaj, derinlemesine analiz ve eleştirel değerlendirme gerektiren konularda dezavantaja dönüşebiliyor. Peki bu durumda ne yapmalıyız? Gerlich'in araştırması, yapay zeka kullanımının tamamen reddedilmesi yerine, bilinçli ve dengeli bir yaklaşımın benimsenmesi gerektiğini vurguluyor. Bu dengenin sağlanması için bazı stratejiler öne çıkıyor: Birincisi, eğitim sistemlerinde eleştirel düşünce becerilerinin güçlendirilmesi şart. Bu sadece klasik eğitim yöntemleriyle değil, yapay zeka teknolojilerinin eleştirel düşünceyi destekleyecek şekilde kullanılmasıyla da mümkün olabilir. İkincisi, "dijital detoks" veya "düşünme molaları" gibi uygulamaların günlük rutinlerimize entegre edilmesi önemli. Bu molalar, beynimizin kendi başına düşünme ve analiz etme yeteneklerini canlı tutmaya yardımcı olabilir. Üçüncü ve belki de en önemli strateji, meta-bilişsel farkındalığın artırılması. Yani kendi düşünme süreçlerimiz üzerine düşünmeyi öğrenmek ve yapay zeka kullanımının bu süreçleri nasıl etkilediğinin farkında olmak. Bu farkındalık, teknoloji kullanımında daha bilinçli tercihler yapmamızı sağlayabilir. Yapay zeka teknolojilerinin bilişsel yeteneklerimiz üzerindeki etkisi, sandığımızdan daha karmaşık ve çok boyutlu. Bu teknolojileri körü körüne reddetmek yerine, potansiyel risklerinin farkında olarak ve bilinçli kullanım stratejileri geliştirerek ilerlemek daha akılcı görünüyor. Belki de asıl mesele, yapay zekanın eleştirel düşünceyi nasıl zayıflattığı değil, onu nasıl güçlendirebileceğimiz olmalı. Gerlich'in araştırması, yapay zeka çağında eleştirel düşüncenin önemini bir kez daha vurguluyor. Önümüzdeki yıllarda, teknolojik gelişmelerle birlikte bu alandaki tartışmaların daha da derinleşeceği açık. Bu süreçte, eleştirel düşünce becerilerimizi korumak ve geliştirmek, sadece bireysel değil, toplumsal bir sorumluluk olarak karşımıza çıkıyor. Referans Gerlich, M. (2025). AI Tools in Society: Impacts on Cognitive Offloading and the Future of Critical Thinking. Societies, 15(6), 1-28. https://doi.org/10.3390/soc15010006